ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η 29η Μαΐου 1453 υπήρξε μια αποφράδα ημερομηνία για την ελληνική ιστορία. Το σκοτάδι της οθωμανικής αυτοκρατορίας θα καλύψει για σχεδόν τετρακόσια χρόνια τον εθνικό ορίζοντα.
Η 25η Μαρτίου 1821 υπήρξε η σημαντικότερη ημερομηνία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Το σκοτάδι αρχίζει να διαλύεται και το ελληνικό έθνος ατενίζει το μέλλον με αισιοδοξία.
- ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Κατά τη δεύτερη περίοδο της Οθωμανοκρατίας (δεύτερο μισό του 17ου ως τις αρχές του 19ου αιώνα) σε αντίθεση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία που ολοένα παρακμάζει αρχίζει και ολοκληρώνεται η πρόοδος του ελληνισμού, πνευματική και οικονομική με την ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας και της ναυτιλίας. Στην οικονομική ανόρθωση συντέλεσαν εξωτερικοί παράγοντες όπως η απομάκρυνση των ιταλικών πόλεων από το μεσογειακό εμπόριο, οι ρωσοτουρκικές διαφορές με τελικό αποτέλεσμα τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774) καθώς επιτράπηκε η διέλευση ρωσικών πλοίων από τα Στενά, η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Χρόνοι. Στην πνευματική ανόρθωση βοήθησαν το ρεύμα του ελληνικού διαφωτισμού και ο ελληνισμός του εξωτερικού με τις πολλές παροικίες. Εκτός όμως από τη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη ο ελληνισμός ισχυροποιείται και πολιτικά με τους Φαναριώτες και τους Έλληνες Ηγεμόνες. Επίσης εκμεταλλεύεται κάθε πόλεμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την Ευρώπη και τη σταδιακή στρατιωτική αποδυνάμωσή της και στηρίζει τις ελπίδες του για βοήθεια στον αγώνα για εθνική ανεξαρτησία στη στρατιωτική ισχύ των Άγγλων, των Ρώσων, αλλά ιδιαίτερα στις γαλλικές δυνάμεις του Ναπολέοντα.
Η πνευματική αφύπνιση των υπόδουλων Ελλήνων στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στα πνευματικά θεμέλια που έθεσε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Ως Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ορίζεται το μεγάλο πνευματικό και συνάμα ανατρεπτικό ρεύμα, το οποίο με ισχυρές αγγλικές καταβολές και με επίκεντρο τη Γαλλία του 18ου αιώνα, εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και επηρέασε βαθύτατα τις υπόδουλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σημαντικές μορφές στοχαστών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ήταν ο Καρτέσιος, ο Λόκ, ο Βολτέρος, ο Νεύτωνας κ.α. Τα κηρύγματά τους για εκκοσμίκευση της γνώσης, πίστη στον ορθό λόγο και στην ιδέα της προόδου μέσα από τις επιστήμες, το πείραμα και την παρατήρηση, συνέδραμαν με τα κηρύγματα για ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα της Γαλλικής Επανάστασης. Το ρεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού παρουσιάστηκε λίγο πριν τα μέσα του 18ου αιώνα και συνδέθηκε άμεσα με αλλαγές, διαθέσεις και επιτεύγματα που απέρρεαν από τις κοινωνικές αναταράξεις και διαφοροποιήσεις που συνόδευσαν την άνοδο των Φαναριωτών και της εμπορικής τάξης. Οι Φαναριώτες αποτέλεσαν τους πρωτοπόρους του ελληνικού Διαφωτισμού. Ως διπλωμάτες, ηγεμόνες και συγγραφείς θα αναλάβουν την πνευματική ανάταση της ελληνικής κοινωνίας. Ήταν αυτοί που εισήγαγαν στοιχεία φιλελεύθερα και προοδευτικά στον ελληνικό χώρο, στη νομοθεσία και τη διοίκηση. Ακόμη οι συνεχείς επαφές των εμπόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης είχαν ως αποτέλεσμα τη διάδοση στην Ανατολή των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, ιδιαίτερα στον υπόδουλο Ελληνισμό που έβρισκε σε αυτές την απάντηση για την εθνική του ανεξαρτησία.
Αναμφισβήτητη όμως είναι και η σχέση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με την Αρχαία Ελλάδα. Οι Έλληνες στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν σταθερή εθνική συνείδηση έπρεπε να συμβιβάσουν δύο διαφορετικά στοιχεία. Την ορθόδοξη χριστιανική πίστη και την αρχαιότητα. Προσέφυγαν στον αρχαίο ελληνικό κόσμο προκειμένου να βρουν τον συνδετικό κρίκο που θα τους βοηθούσε να δημιουργήσουν τον μύθο της απελευθέρωσης. Συνειδητοποιώντας την ένδοξη καταγωγή τους εμφάνιζαν τον αγώνα κατά των Οθωμανών ως συνέχεια του πολέμου των αρχαίων Ελλήνων κατά των Περσών.
Οι επαφές με την πνευματική Γαλλία και τις αρχές του Διαφωτισμού και οι φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης δεν άφησαν ανεπηρέαστους τους Έλληνες λόγιους της εποχής. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον αγώνα της Εκκλησίας για τη διάδοση της ελληνικής παιδείας στην ύπαιθρο και για τη στήριξη της ορθοδοξίας θα καλλιεργήσουν τον Ελληνικό Διαφωτισμό. Πρόδρομος αυτής της νέας πολιτιστικής εικόνας θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Κοσμάς ο Αιτωλός εκπρόσωπος του θρησκευτικού ουμανισμού, η έντονη δράση του οποίου επικεντρώθηκε στην ίδρυση σχολείων. Σημαντική υπήρξε η συνεισφορά του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος ενδιαφέρθηκε για τη φιλοσοφία μεταφράζοντας κείμενα του Βολτέρου και του Λόκ, αλλά και η συμβολή του Νικηφόρου Θεοτόκη ο οποίος διέδωσε τα ιδανικά του Γαλλικού Διαφωτισμού και έδειξε ενδιαφέρον για τις θετικές επιστήμες. Ακόμη ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, προασπιστής της σύγχρονης φιλοσοφίας και ο Δημήτριος Καταρτζής, οπαδός της φωτισμένης δεσποτείας, υποστήριξαν τη χρήση της δημοτικής γλώσσας. Ακόμη το έργο «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου Έλληνα, σύμφωνα με τον Βουρνά μπορεί να θεωρηθεί το ωριμότερο έργο του Διαφωτισμού. Όμως η δυναμική του ρεύματος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έφτασε στο απόγειό της με δύο σπουδαίους άνδρες. Τον Ρήγα Φεραίο ή Βελεστινλή και τον Αδαμάντιο Κοραή.
Ο Ρήγας οραματίστηκε ένα ελεύθερο κράτος και ονειρεύτηκε την απελευθέρωση των Βαλκανίων και την ίδρυση μιας δημοκρατίας με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο. Προσπάθησε να κάνει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης με μεταφράσεις έργων και βιβλία που διεύρυναν τους πνευματικούς τους ορίζοντες. Τα έργα του όπως ο «Θούριος», το «Σύνταγμα» διαπνέονταν από ένα επαναστατικό και φιλελεύθερο πνεύμα. Στη «Χάρτα της Ελλάδος» αποτύπωσε την ακτινοβολία του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Ο Αδαμάντιος Κοραής με το έργο του προέβαλε τη διεκδίκηση εθνικού κράτους και θέλησε να μεταδώσει τα ευρωπαϊκά πνευματικά επιτεύγματα στην Ελλάδα. Η τελική αποσαφήνιση των πολιτικών προσανατολισμών των υπόδουλων Ελλήνων συνδέθηκε με τον φιλελευθερισμό του Κοραή. Στόχος του ήταν η εθνική αφύπνιση και η ανάδειξη της ελληνικής ιστορίας, της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Υποστήριξε ότι η δημιουργία εθνικού κράτους άπτεται της παιδείας, της εθνικής συνείδησης και ότι συνιστά πολιτική πράξη. Επηρεασμένος από τις ιδέες του Μοντεσκιέ και του Κοντορσέ θεωρούσε ότι ο εκσυγχρονισμός της παιδείας και η απαλλαγή της ελληνικής γλώσσας από κάθε είδους ξένες επιρροές ήταν οι θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την επίτευξη της πραγματικής ελευθερίας. Χαρακτηριστικό το σύνθημα του Κοραή «Δράξασθε παιδείας». Ο πατριωτισμός του Κοραή διαφαίνεται σε πολλά δοκίμια, ποιήματα και άλλα γραπτά του που στόχο είχαν την ανύψωση του ηθικού και του αγωνιστικού πνεύματος των Ελλήνων.
Ολοκληρώνοντας για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό μπορούμε να πούμε ότι η βάση και η πηγή του υπήρξε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και η έννοια που τον χαρακτηρίζει είναι η «μετακένωση», δηλαδή η μεταφορά και διάδοση των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής σκέψης στους υπόδουλους Έλληνες.
2. ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
O αγώνας των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία δημιούργησε ένα ρεύμα συμπαράστασης και αλληλεγγύης σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων προς τον υπόδουλο ελληνισμό, αν και είχε τις ρίζες του στον θαυμασμό προς την ελληνική αρχαιότητα, υποκινήθηκε και από νέους παράγοντες όπως: πολιτικά κίνητρα, πνευματικά και κοινωνικά ρεύματα, τα οποία ενίσχυσαν την προσοχή των ξένων προς τους δοκιμαζόμενους Έλληνες. Οι κοινωνικές ανακατατάξεις του 18ου και 19ου αιώνα, σε συνδυασμό με τη Γαλλική Επανάσταση, τη ναπολεόντεια περίοδο και την εμφάνιση του πατριωτισμού, ανέδειξαν νέες ιδέες και πρακτικές. Τα νέα δεδομένα δημιούργησαν τους πρόσφυγες. Πρόκειται για μια νέα κατηγορία ανθρώπων που διαμόρφωσε η εποχή των συγκρούσεων και των επαναστάσεων. Η βιοποριστική ανάγκη, οι ιδέες και τα οράματα καθοδηγούσαν τη νέα ομάδα. Η νέα ομάδα στράφηκε προς την Ανατολή, η οποία πρόβαλε ελκυστική, αλλά βρισκόταν υπό τη σκιά της «βαρβαρικής» Οθωμανικής κυριαρχίας. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρουμε ότι σημαντικό ρόλο για την εξάπλωση του φιλελληνικού ρεύματος διαδραμάτισε και το φαινόμενο του περιηγητισμού το οποίο προϋπήρξε αρκετές δεκαετίες πριν με αναφορές για το κάλλος της κλασσικής Ελλάδας.
Άλλος βασικός παράγοντας στη διαμόρφωση του φιλελληνικού κινήματος ήταν οι σχέσεις ανάμεσα στους Έλληνες και τον έξω από τα όρια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κόσμο. Σε αυτό συνέβαλε σημαντικά η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας αλλά και η παρουσία Ελλήνων λογίων στις ευρωπαϊκές κοιτίδες του πνεύματος. Ακόμη, οι προσωπικές σχέσεις και φιλίες συνετέλεσαν ώστε να σημειωθούν αλλαγές στη διεθνή στάση και διάθεση απέναντι στο υπόδουλο ελληνικό έθνος.
Σε ιδεολογικό και πνευματικό επίπεδο αρχικά το ρεύμα του κλασικισμού και κατόπιν το ρεύμα του ρομαντισμού καλλιέργησαν σε ολόκληρη την Ευρώπη ένα αξιόλογο φιλελληνικό ρεύμα που υποστήριξε την πολιτική και πνευματική ανάταση της Ελλάδας και έθεσε τις προϋποθέσεις ώστε η απελευθέρωση των Ελλήνων να μετατραπεί σε πανευρωπαϊκό ζήτημα. Μεταξύ των πολυάριθμων εκπροσώπων ξεχωρίζουν οι μορφές του Σατομπριάν και του Λόρδου Βύρωνα, ο οποίος μάλιστα έλαβε ενεργό μέρος στον ελληνικό αγώνα για την ανεξαρτησία. Ολοκληρώνοντας για το ρεύμα του Φιλελληνισμού πρέπει να πούμε ότι η Ιταλία αποτέλεσε τον τόπο συγκέντρωσης Άγγλων ρομαντικών, διανοουμένων και διάσημων Φαναριωτών και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των πρώτων φιλελλήνων. Ακόμη σε πολλές μεγάλες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης δημιουργήθηκαν επιτροπές με σκοπό την πολιτική στήριξη του αγώνα των Ελλήνων, τη συλλογή και αποστολή υλικής βοήθειας και τη στρατολόγηση εθελοντών. Οι επιτροπές αυτές κατάφεραν να διαδώσουν μια εξιδανικευμένη εικόνα για τον αγώνα κινητοποιώντας τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
- ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Η ευρωπαϊκή διπλωματία δεν έμεινε αμέτοχη απέναντι στον αγώνα των Ελλήνων ούτε όμως και τον ενθάρρυνε, καθώς επρόκειτο για ένα ανατρεπτικό κίνημα. Οι επίσημες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αντιμετώπισαν επιφυλακτικά τον Ελληνικό Αγώνα, καθώς θεωρούσαν ότι θα μπορούσε να πυροδοτήσει άλλες εθνικές επαναστατικές προσπάθειες. Όμως εκμεταλλεύτηκαν το φιλελληνικό κίνημα σιωπηρά για να προωθήσουν τις διπλωματικές τους βλέψεις και να διευρύνουν την πολιτική και οικονομική τους επιρροή στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου.
Η Ρωσία ήταν διακριτικά ευνοϊκή και προσπάθησε να λειτουργήσει ως φυσικός προστάτης των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Αγγλία δεν αντέδρασε αρνητικά και η πολιτική της διαφοροποιήθηκε από αυτή της Ιεράς Συμμαχίας. Ακόμη, βοήθησε με τη σύναψη δανείου και δεν εμπόδισε το φιλελληνικό κίνημα ούτε και τη δράση του Λόρδου Βύρωνα. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι η Ιερά Συμμαχία δημιουργήθηκε με το συνέδριο της Βιέννης το 1815 με πρωτεργάτη τον Αυστριακό Μέττερνιχ και αποσκοπούσε στην πάταξη κάθε επαναστατικής ενέργειας που θα διατάρασσε το πολιτικό status quo της Ευρώπης. Η Γαλλία είχε μια πιο σύνθετη στάση, καθώς η υποστήριξη του Ελληνικού Αγώνα για τους ηττημένους της Παλινόρθωσης του 1815 ήταν μια μορφή έκφρασης της αντίθεσης απέναντι στο καθεστώς και μια ευκαιρία ανάκτησης του κύρους της. Η Αυστρία κρατώντας εχθρική στάση απέναντι στο ελληνικό ζήτημα έμεινε σταθερή στις αρχές της Ιεράς Συμμαχίας.
Παρά τις αντίξοες διεθνείς πολιτικές συνθήκες ο αγώνας των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία ταρακούνησε την Ευρώπη και προκάλεσε την παρέμβαση των μεγάλων δυνάμεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια διπλωματικής λύσης από την Αγγλία και τη Ρωσία υπογράφοντας το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης το 1826 το οποίο αναγνώριζε την ανάγκη ύπαρξης ελληνικού κράτους με εθνικό χαρακτήρα. Το ελληνικό ζήτημα κυριαρχούσε πλέον στην ευρωπαϊκή διπλωματική σκακιέρα.
Τελειώνοντας, θα πρέπει να αναφέρουμε έναν παράγοντα ο οποίος συνέβαλε καθοριστικά για την προετοιμασία του αγώνα των Ελλήνων. Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας μέσα από τα οράματα εμπνευσμένων ανθρώπων. Διαπνεόμενοι από το πνεύμα των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων που είχαν ξεσπάσει στην Ευρώπη και ακολουθώντας συνωμοτικούς κανόνες, δημιούργησαν ένα δίκτυο ανθρώπων εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, που θα αφύπνιζε τους σκλαβωμένους Έλληνες και θα μετέδιδε το επαναστατικό πνεύμα στις περιοχές με έντονο το ελληνικό στοιχείο.
4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο αγώνας των Ελλήνων για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού ήταν το αποτέλεσμα και η κατάληξη μιας μακροχρόνιας διαδικασίας την οποία διαμόρφωσαν και προετοίμασαν πλήθος παραγόντων. Ο αγώνας για εθνική ανεξαρτησία υπήρξε το σπουδαιότερο γεγονός στην Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας και η αφετηρία της δημιουργίας και αναγέννησης του ελληνικού κράτους. Ήταν ο αγώνας όπου επικράτησε το «εμείς» και όχι το «εγώ».
Ίσως στην εποχή μας το μήνυμα του τότε αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία να φαίνεται μακρινό και αποστασιοποιημένο από τα σύγχρονα κελεύσματα και τις νέες επιταγές. Όμως σε μια εποχή που η ανθρώπινη ελευθερία περιχαρακώνεται από ξένα συμφέροντα, νέες και αλλότριες δυνάμεις και συχνά γίνεται αντικείμενο καπηλείας και εκμετάλλευσης, η μετουσίωση της ιστορικής γνώσης και η αξιοποίηση της πείρας του παρελθόντος είναι απαραίτητες ώστε να λειτουργήσουν ως μια σύγχρονη κοινωνική δυναμική που θα προσανατολίζεται στην προάσπιση της ελευθερίας και της ειρήνης. Σήμερα κατά την άποψή μου, είναι πιο επίκαιρο από ποτέ το παράδειγμα των αγωνιστών της επανάστασης οι οποίοι αποφάσισαν να καταθέσουν τη ζωή τους ως απλό ενέχυρο της ελευθερίας και στο fuit Graecia (η Ελλάδα υπήρξε) της μυωπικής και ανθελληνικής διπλωματίας του Μέττερνιχ αντέταξαν το Graecia est (η Ελλάδα υπάρχει).
Το άρθρο υπογράφει ο Δημήτρης Θρακιώτης – Ιστορικός