Γράφει ο Μιχάλης Πατέλης -Συλλέκτης/Ερευνητής
Στο βιβλίο μου «Αλεξανδρούπολη. Οικονομίας Πανόραμα 1870-1970» το οποίο εκδόθηκε το 2007 από τις εκδόσεις «ΠΕΛΤΗ» στη σελίδα 30 γράφω σχετικά για το σχεδιασμό του ρυμοτομικού σχεδίου του Δεδέ αγάτς:
«Με τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878 ένα σύνταγμα μηχανικού του ρωσικού στρατού κατέλαβε το Δεδέ αγάτς. Το σύνταγμα στρατοπέδευσε έξω από το Δεδέ αγάτς προς την περιοχή του Μαΐστρου. Την απροσδόκητη έλευση του ρωσικού στρατού την εκμεταλλεύτηκε άριστα ο καταγόμενος από την Αίνο και εγκατεστημένος στο Δεδέ αγάτς έμπορος Ιωάννης Φιμερέλλης. Ο Ι. Φιμερέλλης εκμεταλλευόμενος τη γνωριμία του με τον Ρώσο διοικητή (ο Ι. Φιμερέλλης ήταν γνώστης της ρωσικής γλώσσας και διορίσθηκε Πολιτικός Διοικητής του Δεδέ αγάτς από τους Ρώσους) κατάφερε να χρησιμοποιήσει την τεχνική υπηρεσία και τους Ρώσους μηχανικούς για να εκπονήσουν το ρυμοτομικό σχέδιο της υπό δημιουργία πόλεως. Η πορεία της εξέλιξης του Δεδέ αγάτς στο χρόνο ήταν ραγδαία ».
Την πληροφορία η οποία αναφέρει τους Ρώσους να σχεδιάζουν το ρυμοτομικό σχέδιο του Δεδέ αγάτς την άντλησα από το εξαιρετικό βιβλίο της Αλέκας Καραδήμου – Γερόλυμπου «Μεταξύ Ανατολής & Δύσης. Θεσσαλονίκη & Βορειοελλαδικές πόλεις στο τέλος του 19ου αιώνα» και το οποίο εκδόθηκε το 2004 από τις εκδόσεις «UNIVERSITY STUDIO PRESS». Συγκεκριμένα η κυρία Καραδήμου – Γερόλυμπου για το ανωτέρω θέμα στις σελίδες 130-131 γράφει:
«…Κατά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1876-1878 ο ρωσικός στρατός κατέλαβε την περιοχή. Σε συνεργασία κυρίως με τους Έλληνες «των οποίων τον πλέον σημαίνοντα διόρισαν Πολιτικόν Διοικητήν» (σ.σ. τον Ιωάννη Φιμερέλλη), οι Ρώσοι επέκτειναν την πόλη «χαράξαντες το σχέδιον αυτής επί νέου ευρωπαϊκού ρυθμού με ευθείας και ευρείας οδούς, με λεωφόρους και με πλατείας και με υπέροχον θέαν προς την θάλασσαν. Εμελέτησαν επίσης και επραγματοποίησαν δε και την ύδρευσιν της πόλεως από πηγαίον ύδωρ αναβλύζον ολίγον έξω και βορείως αυτής. Δια της υδρεύσεως ταύτης η πόλις έλαβε μεγαλειτέραν ώθησιν, διότι η έλλειψις ποσίμου ύδατος, εξ ης υπέφερεν ο πληθυσμός, επροκάλει μεγάλας δυσχερείας εις την πυκνοτέραν οίκησιν της πόλεως. Οι Τούρκοι ανακαταλαβόντες μετά την Ρωσσοτουρκικήν συνθήκην την πόλιν εδυστρόπησαν εις την εφαρμογήν του χαραχθέντος παρά των Ρώσων σχεδίου, θεωρούντες αυτό ως μη συμβιβαζόμενον προς τας τουρκικάς κοινωνικάς συνηθείας και παραδόσεις, αλλά η επιμονή των Ελλήνων και της αυστριακής εταιρείας (σ.σ. η κατασκευάστρια του σιδηροδρόμου) επεκράτησαν και το σχέδιο επραγματοποιήθη, ούτω δε βαθμηδόν διεμορφώθη η πρώτη εν Τουρκία πόλις με νέον ευρωπαϊκόν ρυθμόν…».
Η κυρία Καραδήμου Γερόλυμπου το κείμενο αυτό το μετέφερε αυτολεξί από το άρθρο του Β. Σκαρπέτη1 «Οι λιμένες της Αλεξανδρουπόλεως και Πόρτο Λάγο» το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Δελτίον της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας τόμος 1ος 1925 σελίδες 34-38».
Σχολιάζοντας ολόκληρη το άρθρο του Β. Σκαρπέτη τολμώ να το χαρακτηρίσω πρόχειρο γιατι σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις γράφει αβασάνιστα πρώτον ότι: «Η ίδρυσις της πόλεως ταύτης έχει την εξής ιστορίαν. Η Αυστριακή Εταιρεία η λαβούσα περί του 1870 παρά της Οθωμανικής κυβερνήσεως το προνόμιον της κατασκευής και εκμεταλλεύσεως της ενωτικής σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινουπόλεως – Θεσσαλονίκης ανέλαβεν άμα την υποχρέωσιν να κατασκευάση λιμένα εις την Αίνον…». Γνωρίζουμε ότι η εταιρεία του βαρόνου Maurice De Hirsch «Αυτοκρατοκρατορικοί Σιδηρόδρομοι της Ευρωπαϊκής Τουρκίας C.O.» ανέλαβε το 1869 να κατασκευάσει τη γραμμή Κωνσταντινούπολη – Αδριανούπολη – Φιλιππούπολη – Βιέννη και την διακλάδωση Κάραγας (Αδριανούπολη) – Κούλελι Μπουργκάζ (Πύθειο) – Δεδέαγατς μήκους 149 χιλιομέτρων. Το σιδηροδρομικό δύκτυο το οποίο θα ένωνε την Θεσσαλονίκη με το Δεδέ αγάτς και ονομάστηκε «Ενωτικό (Jonction)» κατασκευάστηκε το 1893-1896 από την εταιρεία του Rene Beaudouy και όχι το 1870. Και δεύτερον γράφει ότι: «Η Αλεξανδρούπολις περιελθούσα από το 1919 εις την Ελλάδα…» Όλοι γνωρίζουμε ότι το τότε Δεδέ αγάς ενσωματώθηκε στον Εθνικό κορμό στις 14 Μαΐου 1920.
Σ’αυτόν τον τόμο δημοσιεύθηκε το άρθρο του Β. Σκαρπέτη για τα λιμάνια του Δεδέ αγάτς και Πόρτο λάγο και γράφει ότι οι Ρώσοι σχεδίασαν την ρυμοτομία του Δεδέ αγάτς. Ο Β. Σκαρπέτης αναφέρεται ως Αναπληρωτής Επιλιμενάρχης και χωρίς άλλα στοιχεία.
Ο συντάκτης του άρθρου (Β. Σκαρπέτης) δεν μας αναφέρει την πηγή της πληροφορίας του για το ρημοτομικό σχέδιο το οποίο εκπόνησαν σύμφωνα με τα γραφόμενά του οι Ρώσοι το 1878.
Αυτή την αναφορά του, χρησιμοποίησε και η έγκριτη συγγραφέας κυρία Καραδήμου Γερόλυμπου και από αυτήν ο υπογράφων το παρόν άρθρο καθώς και αρκετοί άλλοι συγγραφείς και ιστοριοδίφες οι οποίοι ασχολούνται με την τοπική ιστορία (Καργάκος, Ορδουμποζάνης, Πινάτσης, Φυντανίδης, Αλεπάκος, Τσινταράκης κ.αλ.).
Στις 15-17 Οκτωβρίου 2021 διεξήχθη στην Αλεξανδρούπολη το διεθνές επιστημονικό συνέδριο «Αλεξανδρούπολη, η ιστορία της πόλης και της περιοχής της». Ανάμεσα στους σημαίνοντες ομιλητές συμμετείχε και ο ερευνητής του Ε.Ι.Ε. Γεώργιος Κουτζακιώτης. Θέμα της ομιλίας του: «Η Ρωσική κατοχή του Δεδέ αγάτς (1878) με βάση τις πληροφορίες του προξενικού πράκτορα της Γαλλίας J. Sapet». Ο κύριος Κουτζακιώτης ανέφερε μεταξύ άλλων ότι δεν βρέθηκε καμία αναφορά ή έστω πληροφορία σχετικά με την σχεδίαση της ρυμοτομίας του Δεδέ αγάτς από τους Ρώσους κατά την εδώ παραμονή τους το 1878, άρα το ρυμοτομικό σχέδιο δεν πρέπει να σχεδιάστηκε από τους Ρώσους εκείνη την χρονική περίοδο. Συγκεκριμένα ανέφερε ότι:
«…Αναφέρομαι, βέβαια, στην εκπόνηση ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης από ένα σύνταγμα μηχανικού του ρωσικού στρατού που στρατοπέδευσε στην περιοχή του Μαΐστρου. Όπως είδαμε, ο γάλλος προξενικός πράκτορας ενημέρωνε την πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης για τις ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις που κάθε φορά βρίσκονταν στο Δεδέαγατς και κάνει λόγο μόνο για ιππικό και πεζικό. Θα μπορούσε να του έχει διαφύγει ένα τόσο σημαντικό γεγονός, που αν μη τι άλλο πρόδιδε τα σχέδια που είχαν τότε οι Ρώσοι για την περιοχή αυτή; Μένει να αποδειχθεί…».
Αυτόματα δημιουργήθηκε το ερώτημα ποιός είχε δίκιο η κυρία Καραδήμου- Γερόλυμπου (κατ’ επέκταση και εγώ που χρησιμοποίησα τα γραφόμενά της) ή ο κύριος Κουτζακιώτης;
Ξεκίνησα ένα αγώνα δρόμου να μπορέσω, εάν είναι δυνατόν, να βρω που κρύβεται η αλήθεια. Επικοινώνησα με την κυρία Καραδήμου – Γερόλυμπου και τη ρώτησα εάν μπορεί να με τεκμηριώσει την αναφορά της στους Ρώσους σχετικά με το ρυμοτομικό σχέδιο του Δεδέ αγάτς. Δεν μπόρεσε να με βοηθήσει γιατί πέρασαν αρκετά χρόνια από την συγγραφή του βιβλίου της «Μεταξύ Ανατολής και Δύσης…2004». Απλά με παρέπεμψε στο βιβλίο και μου είπε πως ισχύει, ότι γράφει. Η ερώτησή μου παρέμεινε αναπάντητη. Έτσι άρχισα την έρευνα στις εφημερίδες της εποχής. Συγκεκριμένα άρχισα από το 1870, χρονιά εκκίνησης των εργασιών της κατασκευής του σιδηροδρόμου και κατ’ επέκταση και της δημιουργίας του Δεδέ αγάτς. Εφημερίδες της εποχής ήταν ο “Ανατολικός Αστήρ”, η “Βυζαντίς”, η “Εποχή” και ο “Νεολόγος”, οι οποίες όλες εκδίδονταν στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από αρκετή προσπάθεια στάθηκα τυχερός. Δύο εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης η “Βυζαντίς” και ο “Νεολόγος” στις 01 Απριλίου 1875 είχαν μια αναφορά για μια επιτροπή η οποία θα πήγαινε από την Αδριανούπολη στο Δεδέ αγάτς «για να διαχαράξη τον χάρτην της νέας πόλεως…».
Προχωρώντας την έρευνά μου βρήκα και ένα δημοσίευμα στις 08 Απριλίου 1875 στην εφημερίδα “Εποχή” της Κωνσταντινούπολης στο οποίο δημοσίευμα νομίζω πως κρύβεται η απάντηση για το ποιος σχεδίασε το ρυμοτομικό σχέδιο του Δεδέ αγάτς.
Το δημοσίευμα είναι τόσο κατατοπιστικό που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Συγκεκριμένα αναφέρει τα πρόσωπα τα οποία συμμετείχαν στην επιτροπή για την χάραξη του ρυμοτομικού σχεδίου του Δεδέ αγάτς. Η επιτροπή απαρτίζονταν από τους: Νασσουχή μπέη (επίτροπος του Υπουργείου των Οικονομικών), Χαλουσσή μπέη (συνταγματάρχης), Σακήρ μπέη2 (μέλος του υγειονομείου), Νουσάμ εφέντη3 (διευθυντής Ρουσουματίου4 Αδριανουπόλεως), Φαΐκ μπέη (Αυτοκρατορικός επίτροπος του σιδηροδρόμου), κ. Τρουλέ (μηχανικός του Υπουργείου των Δημοσίων Έργων) και από τον κ. Σοκολόσκη (αρχιμηχανικός της Νομαρχίας Αδριανουπόλεως). Κλείνοντας το δημοσίευμα αναφέρει ότι:
«Η επιτροπή αύτη μεταβάσα εις Δεδέ αγάτς, επανέκαμψεν εις Αδριανούπολιν, αφού εξεπλήρωσε την αποστολήν της».
Αναμφισβήτητα και σύμφωνα πάντα με τα ανωτέρω δημοσιεύματα το ρυμοτομικό σχέδιο του Δεδέ αγάτς το σχεδίασαν οι Οθωμανοί τον Απρίλιο του 1875 και όχι οι Ρώσοι το 1878. Ίσως και με κάθε επιφύλαξη, τολμώ να υποθέσω ότι οι Ρώσοι υπέδειξαν κάποιες τροποποιήσεις και ίσως επεκτάσεις για να βελτιωθεί το σχέδιο το οποίο εκπόνησαν οι Οθωμανοί, γι αυτό και αντέδρασαν, σύμφωνα πάντα με τα γραφόμενα του Β. Σκαρπέτη.
Παράλληλα με μένα προβληματίστηκε και ο έγκριτος νομικός και φυσιοδίφης Πέτρος Αλεπάκος. Έτσι με άρθρο του σχετικά με την Ρωσική κατοχή του Δεδέ αγάτς στο περιοδικό «Φάρος της Αλεξανδρούπολης» τ. 80 σελ. 39 – 43 Δεκέμβριος 2021, αναφέρεται και στο ρυμοτομικό σχέδιο του Δεδέ αγάς. Συγκεκριμένα στην σελίδα 41 γράφει: «… Ο θρύλος λέει ότι ο πολιτικός διοικητής που διορίστηκε από τους Ρώσους Ιωάννης Φιμερέλλης, ζήτησε από αυτούς τη σύνταξη του πρώτου ρυμοτομικού σχεδίου της. Πρόκειται για μια ατεκμηρίωτη πληροφορία που σκοντάφτει στην κοινή λογική. Οι ρώσοι ήρθαν προσωρινά ως κατακτητές αλλά και αν ακόμα είχαν βλέψεις να μείνουν μόνιμα, το διάστημα που παρέμειναν εδώ μεσούντος του πολέμου και της γενικότερης αναστάτωσης σε όλη τη Βαλκανική χερσόνησο δεν υπήρχε προφανώς η ανάγκη σχεδίασης ρυμοτομικού σχεδίου λόγω αύξησης του πληθυσμού και ανέγερσης κτισμάτων για τη στέγαση του κόσμου, ούτε φυσικά θα ανθούσε το εμπόριο την ταραγμένη εκείνη εποχή. Η Αδριανούπολη και η επαρχία της από την οποία και προς την οποία γινόταν εξαγωγή των προϊόντων της, αλλά και εισαγωγή από το εξωτερικό προϊόντων αντίστοιχα ήταν υπό Ρωσική κατοχή, οι συγκοινωνίες είχαν παραλύσει, το μόνο εμπόριο που διεξαγόταν ήταν για τη σίτιση των στρατευμάτων, άμεσο ήταν το πρόβλημα των προσφύγων, τα στρατεύματα σε επιφυλακή για τυχόν επανάληψη των εχθροπραξιών και οι ξένες αγορές διέκειντο δυσμενώς απέναντι στη
- Μπέη: κύριος
- Εφέντη: μορφωμένος κύριος ( η ιεράρχηση είναι αγάς, μπέη και εφέντη).
- Ρουσουμάτ: Διεύθυνση άμεσων φόρων
Ρωσία. Τέλος όταν επανήλθαν οι Τούρκοι για ποιο λόγο να θέλουν να κρατήσουν το σχέδιο ρυμοτομίας των πρώην εχθρών τους; … ποιο λογική μου φαίνεται εξήγηση ότι η επέκταση του αρχικού σχεδίου που είχε γίνει από την εταιρεία ανατολικών σιδηροδρόμων να έγινε πάλι από την ίδια και πάντως από την Οθωμανική κυβέρνηση».
Υπάρχει και η άποψη ορισμένων ότι οι Οθωμανοί δεν είχαν καλή σχέση με την ρυμοτομία με αποτέλεσμα όλες οι πόλεις και τα χωριά να είναι άναρχα δομημένα, όπως για παράδειγμα το Διδυμότειχο, το Σουφλί, η Κομοτηνή η Ξάνθη κ.αλ. Είναι πραγματικότητα ότι οι παλιές πόλεις δεν διαθέτουν ρυμοτομικό σχέδιο αλλά νομίζω ότι το Δεδέ αγάτς είναι καινούριο και οι Οθωμανοί είχαν αρχίσει να έχουν κάπως Ευρωπαϊκή αντίληψη. Και για παράδειγμα θα αναφέρω την Αδριανούπολη. Η Αδριανούπολη μια πανάρχαια πόλη δεν έχει ρυμοτομία εκτός από ένα κομμάτι της. Είναι το βορειοδυτικό τμήμα της. Αυτό έγινε γιατί το 1905 όλη αυτή η περιοχή καταστράφηκε από μια πολύ μεγάλη πυρκαγιά. Έτσι στο καμένο τμήμα χαράχθηκαν δρόμοι ευθύς όπως φαίνεται και στο παρατιθέμενο χάρτη ακριβώς επάνω.