Γράφει ο Δημήτρης Θρακιώτης – Ιστορικός
Κανείς δεν μπορεί να σκεφτεί τη λέξη ¨φιλοσοφία¨ χωρίς να έρθει στο νου του η
αρχαία Ελλάδα. Γιατί η φιλοσοφία είναι ελληνικό δημιούργημα. Πάνω στην ελληνική
φιλοσοφία και τις επιστήμες που γεννήθηκαν από αυτήν, στηρίχτηκε αργότερα όλος ο
δυτικός πολιτισμός. Όλος ο πολιτισμός μας και οι αξίες μας βασίστηκαν στην
ελληνική διανόηση και ειδικότερα στη φιλοσοφία. Για την έννοια του φιλοσόφου
αλλά και για την έννοια του πολίτη, πολλοί ορισμοί έχουν δοθεί ανάλογα με την
προέλευση και την εποχή που διατυπώθηκαν, αλλά όλοι εμπεριέχουν ένα κοινό
στοιχείο : τη σοφία.
Η ακμή της φιλοσοφικής σκέψης εντοπίζεται στην Αθήνα των κλασσικών
χρόνων και ιδιαιτέρα στα έργα του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη κ.α. οι
οποίοι αφιέρωσαν ένα μεγάλο μέρος από το φιλοσοφικό τους έργο στην έννοια του
πολίτη αλλά και της πολιτικής γενικότερα.
Πλάτων, «Πολιτεία», ο φιλόσοφος-βασιλιάς.
Ο Πλάτων ίδρυσε τη δική του Ακαδημία, με στόχο να εκπαιδεύσει τη νέα
άρχουσα τάξη της Αθήνας. Στην Ακαδημία δίδασκε ότι ο υλικός κόσμος αποτελείται
από ατελή αντίγραφα αφηρημένων και αιώνιων «ιδεών». Με τον Πλάτωνα, οι
σωκρατικές αρετές του κάλλους, της δικαιοσύνης, της σύνεσης κ.λπ. αποκτούν
μεταφυσικό χαρακτήρα και υφίστανται σημαντικές μεταβολές. Τώρα θεωρούνται
ιδέες προερχόμενες από έναν υπεραισθητό εξωτερικό κόσμο τον οποίο συλλαμβάνει
ο νους και ο οποίος αντανακλάται στον ορατό κόσμο. Η ίδια η ψυχή υπήρχε ως ιδέα
στον άυλο κόσμο, από τον οποίο, όμως εξέπεσε επειδή διέπραξε κάποιο αμάρτημα
και αιχμαλωτίστηκε από το σώμα. Ο άνθρωπος με τη γέννησή του φέρει μαζί του την
ανάμνηση των αρετών από αυτό το προηγούμενο στάδιο, ανάμνηση την οποία
οφείλει να καλλιεργήσει προκειμένου να επιστρέψει στον κόσμο των ιδεών ως
καθαρό πνεύμα. Ωστόσο, οφείλει, επίσης να αγωνίζεται για να μη μολυνθεί από την
ανηθικότητα του υλικού κόσμου ιδιαίτερα από τις απολαύσεις. Στην Πολιτεία, ο
Πλάτωνας συνδέει τις απόψεις του περί ιδεών και ψυχολογίας του ατόμου με το
πρότυπο του ιδανικού πολιτεύματος. Καθορίζει τις βασικές αρετές οι οποίες
αντιστοιχούν στα τρία μέρη της ψυχής : η σοφία που αντιστοιχεί στο λογιστικό, η
ανδρεία στο θυμοειδές, και η σωφροσύνη στο επιθυμητικό. Αλλά και μία τέταρτη, η
δικαιοσύνη που επιτυγχάνει την ισορροπία ανάμεσα στις άλλες. Στην πλατωνική
Πολιτεία, η πολιτεία χαρακτηρίζεται από μια τριαδική σύσταση. Όπως η ψυχή των
ατόμων αποτελείται από τρία μέρη, έτσι και η Πολιτεία αποτελείται από τρεις τάξεις:
τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το μοναδικό κριτήριο
τοποθέτησης των ατόμων στις τρεις τάξεις, είναι η παιδεία. Στην ιδανική πολιτεία
όλα λειτουργούν ιδανικά και η κάθε τάξη έχει τη δική της αρετή. Οι φύλακες την
ανδρεία, οι παραγωγοί τη σωφροσύνη και οι φιλόσοφοι τη σοφία.
Ο Πλάτωνας, μέσω της θεωρίας του περί ιδεών, διαχωρίζει τον κόσμο των
αισθητών από τον κόσμο των ιδεών. Με αυτό τον τρόπο η ιδανική πολιτεία του
Πλάτωνα βρίσκεται σε έναν νοητό κόσμο, ο οποίος διακατέχεται από την ιδέα του
Αγαθού. Αυτός όμως, που καλείται να γνωρίσει και να εφαρμόσει το πρότυπο του
αγαθού στην πολιτειακή πραγματικότητα, θα πρέπει να ενεργεί με βάση τη φρόνηση
και τη γνώση. Ακόμη θα πρέπει να διακρίνει το καλό από το κακό, την αλήθεια από
την πλάνη, το πραγματικό από το απατηλό. Ο μόνος που θα μπορούσε να
ανταποκριθεί σε αυτές τις ιδιότητες είναι ο φιλόσοφος. Για να αναδειχτεί όμως
κάποιος φιλόσοφος, θα πρέπει να έχει περάσει με επιτυχία από όλα τα στάδια της
εκπαίδευσης τα οποία ορίζονται από τον θεμελιωτή της πολιτείας. Υπέρτατο
αντικείμενο γνώσης του φιλόσοφου θα πρέπει να είναι η έννοια του Αγαθού. Η
γνώση του αγαθού αποτελεί και τον κυρίαρχο στόχο της εκπαίδευσης. Ο Πλάτωνας,
μέσα από την αλληγορική εικόνα του ήλιου και ιδιαίτερα, μέσα από την αλληγορία
του σπηλαίου εμφανίζει το θέμα της παιδείας, ως απαραίτητο στοιχείο του
φιλόσοφου-βασιλιά. Σύμφωνα με την αλληγορία του σπηλαίου, οι αισθήσεις μάς
επιτρέπουν να αντιληφθούμε μόνο αντίγραφα ή σκιές(είδωλα, μιμήματα) των αιώνιων
αρχετύπων. Ο άνθρωπος παρομοιάζεται με αιχμάλωτο φυλακισμένο σε σπηλιά. Πίσω
του καίει μια φωτιά. Όσοι περνούν ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες κρατούν
διάφορα αντικείμενα, οι σκιές των οποίων προβάλλονται στα τοιχώματα της σπηλιάς.
Ο αιχμάλωτος μπορεί να διακρίνει μόνο τις σκιές τους- ό,τι γίνεται αντιληπτό μέσω
των αισθήσεων- τις οποίες εκλαμβάνει ως τα πραγματικά αντικείμενα, ενώ τα ίδια τα
πράγματα-οι ιδέες- παραμένουν εκτός του οπτικού του πεδίου. Σύμφωνα με την
αλληγορία του σπηλαίου, ο φιλόσοφος είναι αυτός ο οποίος ελευθερώνεται από τα
δεσμά του σπηλαίου και βγαίνει στο φως, το οποίο στο νοητό κόσμο ισοδυναμεί με
την αλήθεια, που γεννήθηκε από τη γνώση του Αγαθού. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς της
ιδανικής πολιτείας κουβαλά στην ψυχή του, ως εφόδιο, τη δύναμη της γνώσης. Για να
μπορέσει να ολοκληρώσει τη στροφή προς την αλήθεια και το φως και να
ολοκληρωθεί ως άριστος και ιδεατός κυβερνήτης, απαραίτητη κρίνεται η εκπαίδευση.
Η συνεχής και επίπονη εκπαίδευση είναι ο μοναδικός δρόμος επίτευξης του τελικού
σκοπού. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς του Πλάτωνα λαμβάνει την καλύτερη εκπαίδευση
από την πολιτεία και έχει την υποχρέωση να γίνει ένας ανιδιοτελής κυβερνήτης,
κυβερνώντας την με σοφία και σύνεση.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα το στοιχείο που διακρίνει τον φιλόσοφο-βασιλιά
είναι το ενδιαφέρον του για την ευημερία και την ενίσχυση της ενότητας της πόλης
και όχι για το προσωπικό του όφελος. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς δεν έχει εξουσιαστικές
τάσεις, αλλά θεωρεί την ανάληψη της εξουσίας ως αναγκαία και αναπόφευκτη για το
καλό της πόλης και πιστεύει ότι η ευδαιμονία ολοκληρώνεται μέσα από την
ολοκλήρωση των ηθικών του καθηκόντων. Για τον Πλάτωνα οι φιλόσοφοι είναι οι
μόνοι ικανοί να κυβερνήσουν την πολιτεία, διότι είναι οι μόνοι οι οποίοι όχι μόνο
έχουν δοκιμάσει καλύτερη ζωή και τιμές από οποιονδήποτε άλλο πολιτικό, αλλά
έχουν στοχαστεί καλύτερα μέσα από ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης για
την καλύτερη διακυβέρνηση της πολιτείας.
Αριστοτέλης. Η έννοια του Πολίτη.
Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας, ο Αριστοτέλης ορίζει τον άνθρωπο ως «ζώο
πολιτικό». Ο ορισμός αυτός σημαίνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του έχει την
ανάγκη να επικοινωνεί και να ζει μαζί με άλλους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον
Αριστοτέλη η μετάβαση του ανθρώπου από τις πρωτόγονες μορφές ζωής στην
κοινωνική συμβίωση(ανάπτυξη της οικογένειας, της κώμης, της πόλης και της
πολιτικής ζωής) αποτελεί φυσική διαδικασία. Ο άνθρωπος στην πληρότητά του είναι
ο ελεύθερος πολίτης, ο οποίος ζει σε μια σωστή πόλη, τόσο ως προς το μέγεθος της,
το οποίο κατά τον Αριστοτέλη δεν πρέπει να είναι ούτε πολύ μικρό ούτε πολύ
μεγάλο, όσο και ως προς το πολίτευμά της. Ο πολίτης πρέπει να έχει το δικαίωμα του
εκλέγειν και του εκλέγεσθαι, αλλά να συμμετέχει και στην απόδοση της δικαιοσύνης.
Η πόλη είναι η τελειότερη μορφή κοινωνικής συμβίωσης, γιατί διακρίνεται για την
αυτάρκειά της και έχει ως σκοπό το γενικό καλό και όχι μόνο το καλό για
συγκεκριμένες ομάδες. Αυτό το γενικό καλό περιέχεται στην έννοια της ευδαιμονίας.
Η ευδαιμονία αποτελεί τον σκοπό, το «τέλος» κάθε ανθρώπινης ενέργειας. Ένας
σκοπός ο οποίος δεν αποτελεί ένα ενδιάμεσο στάδιο για την επίτευξη ενός άλλου
σκοπού, αλλά είναι καθαυτός επιθυμητός και πλήρης. Ο Αριστοτέλης συνδέει την
πόλη με την ευδαιμονία του πρακτικού βίου όπου λαμβάνει πρακτικό χαρακτήρα,
αφού σχετίζεται με τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συμφωνούν με τον ενάρετο
τρόπο ζωής. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος συνδέει την ηθική με την πολιτική. Η ηθική
τελείωση επιτυγχάνεται στο εσωτερικό μιας πολιτικής κοινότητας. Η τελειότητα της
πολιτικής οργάνωσης εξαρτάται από το βαθμό ποιότητας των πολιτών. Ο πολίτης
είναι η βάση, ο θεμέλιος λίθος της πόλης, μετέχοντας στην αξιολόγηση και στη
διαχείριση της πολιτικής εξουσίας.
Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει τα ορθά από τα φαύλα πολιτεύματα. Ως βασικές
μορφές πολιτευμάτων διακρίνει τη μοναρχία, την ολιγαρχία και τη δημοκρατία.
Μεγάλο μέρος του έργου του το αφιερώνει στο να προσδιορίσει τις αρετές και τις
αδυναμίες της καθεμιάς. Τη συγκριτική τους αποτίμηση τη διατυπώνει σε μορφή
«ερωτημάτων»- «αποριών», στο 3 ο βιβλίο των Πολιτικών. Από τις σκέψεις του
φαίνεται ότι, αν και εξετάζει την πιθανότητα να είναι καλό πολίτευμα η μοναρχία,
όταν ο μονάρχης τυχαίνει να είναι απόλυτα ξεχωριστός άνθρωπος ως προς την αρετή,
δείχνει μάλλον να προσανατολίζεται προς τις υπαρκτές μορφές δημοκρατίας, με τη
λογική ότι κατά κανόνα οι πολλοί έχουν περισσότερο δίκαιο από τον έναν ή τους
λίγους. Καταληκτικά, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ελεύθερος πολίτης είναι αυτός
που έχει τη δυνατότητα να άρχει και να άρχεται, αυτός που έχει τη δυνατότητα να ζει
όπως θέλει και όχι να καθορίζεται από άλλους. Είναι αυτός που θα επιδιώξει την
ευδαιμονία μέσα στους θεσμούς της πόλης. Θα επιδιώξει το «αγαθό», που δεν έχει
καμία σχέση με το απόλυτο «αγαθό» του Πλάτωνα, αλλά συνίσταται στη μετρημένη
και έλλογη ζωή, τον καθιστά ικανό να ασκήσει σωστά τα κοινωνικά του καθήκοντα
και του διασφαλίζει εκτίμηση, φιλία και αναγνώριση από τους γύρω του.
Στωικοί. «Πολίτης του Κόσμου».
Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους στην Αθήνα νέα φιλοσοφικά ρεύματα
αναπτύσσονται, όπως ο επικουρισμός και ο στωικισμός. Ο στωικισμός αποτέλεσε μια
σημαντική φιλοσοφική σχολή η οποία ιδρύθηκε στην Αθήνα από τον Ζήνωνα με
κέντρο την «Ποικίλη Στοά» από όπου πήρε το όνομά της. Τα χαρακτηριστικά των
στωικών καθώς και η ενασχόληση τους με την ηθική ανταποκρίνονται στο
γενικότερο κλίμα της εποχής. Οι πολιτικές αλλά και οι θρησκευτικές αλλαγές, που
συντελέστηκαν με την κατάλυση της πόλης-κράτος, ώθησαν τον άνθρωπο σε νέες
αναζητήσεις –έγινε πια πολίτης του κόσμου- με αποτέλεσμα να στραφεί στη
φιλοσοφία, η οποία μέχρι τότε απευθυνόταν στους λίγους. Ως πρώτος
«κοσμοπολίτης» εμφανίζεται ο κυνικός Διογένης, τον οποίο όταν τον ρώτησαν ποιας
πόλης είναι πολίτης, εκείνος απάντησε «είμαι πολίτης του κόσμου», δημιουργώντας
τη λέξη «κοσμοπολίτης» και την έννοια του κοσμοπολιτισμού. Οι Στωικοί ανέπτυξαν
τη φιλοσοφία τους στη βάση τριών στοιχείων, απόλυτα συνδεδεμένων μεταξύ τους:
της λογικής, η οποία ασχολείται με τον ανθρώπινο λόγο, της φυσικής που επιχειρεί να
δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα περί φύσης και του τρόπου λειτουργίας του
κόσμου, και της ηθικής, που προτείνει έναν τρόπο ζωής ικανό να οδηγήσει στην
επίτευξη του ύψιστου αγαθού, της ευδαιμονίας. Η φυσική φιλοσοφία των στωικών
βλέπει τον κόσμο ως ένα απόλυτα συνεχές και ενιαίο ζωντανό οργανισμό, ο οποίος
αποτελείται από ύλη και πνεύμα και μέλημα κάθε ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό
του σε αρμονία με το σύμπαν. Ο στωικισμός δεν αρνείται τον κόσμο των θνητών
πραγμάτων, ούτε όμως και εξαρτάται από αυτόν, απλώς ζει ατάραχα μέσα του. Η
θεωρία των στωικών στηρίχθηκε στη θεωρία του Ηράκλειτου που δίδασκε τη γνώση
της παγκόσμιας ενότητας και την ταυτοσημία της τύχης, διατυπώνοντας την άποψη
ότι το σημαντικότερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι το να ζει σύμφωνα με τη θέληση
του θεού ή της φύσης. Κατά τους στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της
παγκόσμιας φύσης η οποία καθοδηγείται και εξουσιάζεται από τον συμπαντικό νόμο
της λογικής. Ο άνθρωπος ως έλλογο ον, συγγενεύει όχι μόνο με τα άλογα όντα αλλά
και με τους θεούς και εκτός του ενστίκτου διαθέτει και ηθική αίσθηση. Κύριο
στοιχείο του βίου είναι το να ζει κάποιος σύμφωνα με την φύση του, η οποία για τον
άνθρωπο, μέσω της λογικότητάς του, τον ωθεί προς την αρετή, άρα το «κατά φύσιν
ζην» σημαίνει «κατά αρετήν ζην». Η αρετή είναι το μόνο αγαθό και μόνο από αυτήν
εξαρτάται η ευημερία. Η αρετή είναι ο μόνος δρόμος που πρέπει να ακολουθήσει
κάποιος για να εξασφαλίσει στην ψυχή του την ηρεμία, την γαλήνη, την αταραξία και
να γίνει έτσι ευτυχισμένος. Όλα τα υπόλοιπα πράγματα, ευχάριστα ή δυσάρεστα,
στερούνται αξίας είναι «αδιάφορα».
Οι Στωικοί δέχονταν τέσσερις βασικές αρετές, όπως και ο Πλάτωνας: ανδρεία,
σωφροσύνη, φρόνηση και δικαιοσύνη. Οι στωικοί ακολούθησαν την αριστοτελική
διδασκαλία που υποστήριζε ότι τίποτε δεν μετατρέπεται σε νοητική παράσταση, αν
δεν γίνει πρώτα αντιληπτό από τις αισθήσεις. Το κυριότερο κριτήριο για τους
στωικούς ήταν η «καταληπτική φαντασία», μέσω της οποίας οι ερεθισμοί
λαμβάνονται από τα αισθητήρια όργανα και μεταδίδονται στην ψυχή.
Κατά τους στωικούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της κοινής
λογικής φύσης τους, η αγάπη και προσφορά για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της
αγάπης και της προσφοράς για την μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «κοσμόπολη» της
ανθρωπότητας και του σύμπαντος(που κυβερνάται από αιώνιους και αμετάβλητους
φυσικούς νόμους). Σύμφωνα με τους στωικούς ο βίος των ανθρώπων καθορίζεται από
την ειμαρμένη η οποία είναι μια ταυτόχρονα φυσική και θεϊκή οργανωτική δύναμη
του κόσμου, και αποτελεί τον λόγο και την νομοτέλεια όλων των πραγμάτων.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο φιλόσοφος-βασιλιάς της
Πλατωνικής πολιτείας αντικατοπτρίζει το ιδεώδες ενός δίκαιου και συνετού
ανθρώπου, ο οποίος είναι κάτοχος της απόλυτης αρετής και της αλήθειας και
σύμφωνα με το πρότυπό του, οφείλουμε να προσαρμόσουμε και τον δικό μας βίο. Ο
φιλόσοφος-βασιλιάς του Πλάτωνα είναι δίκαιος, ανιδιοτελής, σοφός και ο λόγος
ύπαρξής του είναι η ενασχόληση με το γενικό καλό. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς του
Πλάτωνα είναι ο εραστής των ιδεών. Θα γνωρίσει την ιδέα της δικαιοσύνης και θα
προσπαθήσει να κάνει και τους άλλους ανθρώπους να γνωρίσουν την ιδέα της
δικαιοσύνης για να γίνουν και αυτοί δίκαιοι. Στον πολιτικό χώρο ο Πλάτων προτείνει
ένα ουτοπικό σύστημα στο οποίο κυβερνούν οι άριστοι και βασίζεται στην υποταγή
του ατόμου και της τάξης του στο κοινό καλό. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα, όπως
αναπτύσσεται στην Πολιτεία, είναι μια προσπάθεια περιγραφής του ιδανικού
κράτους-πολιτεύματος στο οποίο άρχει ο ένας. Με την φιλοσοφία του ο Πλάτων
τίθεται κατά της αρχής της πολιτικής ισότητας, με το επιχείρημα ότι οι μάζες δεν
διαθέτουν ούτε την φρόνηση ούτε την εμπειρία ώστε να άρχουν σοφά για λογαριασμό
τους. Το έργο του Πλάτωνα άσκησε τεράστια επιρροή στον χριστιανισμό και στον
ευρωπαϊκό πολιτισμό γενικότερα.
Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι προσαρμοσμένη στα δεδομένα της
ελληνικής πόλης-κράτους και απευθύνεται σε έναν μόνο τύπο ανθρώπου, στον μέσο
ελεύθερο πολίτη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η αρετή του πολίτη επηρεάζεται από
τη βούλησή του να συμμετέχει στα κοινά. Δεν υπάρχει δικαίωση του ανθρώπου έξω
από την κοινωνική και πολιτική ζωή. Ο άνθρωπος ολοκληρώνεται όταν εντάσσεται
οργανικά σε ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων, που περιλαμβάνει την οικογένεια, τις
ισότιμες και φιλικές σχέσεις με τους ομοίους του και την ενεργητική συμμετοχή στα
κοινά της πόλης. Οι διαφορές ανάπτυξης του ιδανικού πολιτεύματος και στους δύο
φιλοσόφους φαίνονται στο πεδίο της πολιτικής και της ηθικής θεωρίας. Ο Πλάτωνας
αποζητά το απόλυτο, τόσο στη σύλληψη του ιδανικού πολιτεύματος όσο και στις
ηθικές αξίες που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, η δε στάση του
Αριστοτέλη διέπεται από μετριοπάθεια και ρεαλισμό.
Εν κατακλείδι η αθηναϊκή δημοκρατία ανέπτυξε ένα πολύ ιδιαίτερο είδος
άμεσης λαϊκής κυριαρχίας, το οποίο έχει πολύ περιορισμένη εφαρμογή στον νεότερο
κόσμο.
Το φιλοσοφικό ρεύμα του στωικισμού, εν αντιθέσει με τον ιδανικό πολίτη του
Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αναπτύσσει την θεωρία του πολίτη του κόσμου πέρα
από τα στενά όρια της πόλης-κράτους. Για τους στωικούς η φύση είναι η έννοια-
κλειδί. Άνοιξαν τον δρόμο για την ελληνιστική ιδέα του κοσμοπολιτισμού, καθώς με
την άρνηση των συνόρων ο κόσμος μεταμορφωνόταν σε μια τεράστια πατρίδα.
Σήμερα με την κατάργηση των συνόρων (οικονομικών, κοινωνικών κ.α) στα
πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, ο στωικισμός λαμβάνει μια άλλη διάσταση και
αναδεικνύεται περισσότερο σύγχρονος από ποτέ.