Γράφει ο Δημήτρης Θρακιώτης – Ιστορικός
Κατά τη δεύτερη περίοδο της Οθωμανοκρατίας (δεύτερο μισό του 17 ου ως τις αρχές του 19 ου αιώνα), σε αντίθεση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία που ολοένα παρακμάζει, αρχίζει και ολοκληρώνεται η πρόοδος του ελληνισμού, πνευματική και οικονομική με την ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας και της ναυτιλίας. Στην οικονομική ανόρθωση συντέλεσαν εξωτερικοί παράγοντες όπως η απομάκρυνση των
ιταλικών πόλεων από το μεσογειακό εμπόριο, οι ρωσοτουρκικές διαφορές με τελικό αποτέλεσμα τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774) καθώς επιτράπηκε η διέλευση ρωσικών πλοίων από τα Στενά, η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Χρόνοι. Στην πνευματική ανόρθωση βοήθησαν το ρεύμα του Ελληνικού Διαφωτισμού και ο ελληνισμός του εξωτερικού με τις πολλές παροικίες.
Εκτός όμως από τη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη ο ελληνισμός ισχυροποιείται και πολιτικά με τους Φαναριώτες και τους Έλληνες Ηγεμόνες. Επίσης εκμεταλλεύεται κάθε πόλεμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την Ευρώπη και τη σταδιακή στρατιωτική αποδυνάμωσή της και στηρίζει τις ελπίδες του για βοήθεια
στον αγώνα για εθνική ανεξαρτησία στη στρατιωτική ισχύ των Άγγλων, των Ρώσων, αλλά ιδιαίτερα στις γαλλικές δυνάμεις του Ναπολέοντα.
Η πνευματική αφύπνιση των υπόδουλων Ελλήνων στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στα πνευματικά θεμέλια που έθεσε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Ως Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ορίζεται το μεγάλο πνευματικό και συνάμα ανατρεπτικό
ρεύμα, το οποίο με ισχυρές αγγλικές καταβολές και με επίκεντρο τη Γαλλία του 18ου αιώνα, εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και επηρέασε βαθύτατα τις υπόδουλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σημαντικές μορφές στοχαστών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ήταν ο Καρτέσιος, ο Λόκ, ο Βολτέρος, ο Νεύτωνας κ.α.
Τα κηρύγματά τους για εκκοσμίκευση της γνώσης, πίστη στον ορθό λόγο και στην ιδέα της προόδου μέσα από τις επιστήμες, το πείραμα και την παρατήρηση, συνέδραμαν με τα κηρύγματα για ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα της Γαλλικής Επανάστασης.
Το ρεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού παρουσιάστηκε λίγο πριν τα μέσα του 18ου αιώνα και συνδέθηκε άμεσα με αλλαγές, διαθέσεις και επιτεύγματα που απέρρεαν από τις κοινωνικές αναταράξεις και διαφοροποιήσεις που συνόδευσαν την άνοδο των Φαναριωτών και της εμπορικής τάξης. Οι Φαναριώτες αποτέλεσαν τους πρωτοπόρους του Ελληνικού Διαφωτισμού. Ως διπλωμάτες, ηγεμόνες και συγγραφείς θα αναλάβουν την πνευματική ανάταση της ελληνικής κοινωνίας. Ήταν αυτοί που εισήγαγαν στοιχεία φιλελεύθερα και προοδευτικά στον ελληνικό χώρο, στη νομοθεσία και τη διοίκηση. Ακόμη οι συνεχείς επαφές των εμπόρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης είχαν ως αποτέλεσμα τη διάδοση στην Ανατολή των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, ιδιαίτερα στον υπόδουλο Ελληνισμό που έβρισκε σε αυτές την απάντηση για την εθνική του ανεξαρτησία.
Αναμφισβήτητη όμως είναι και η σχέση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με την Αρχαία Ελλάδα. Οι Έλληνες στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν σταθερή εθνική συνείδηση έπρεπε να συμβιβάσουν δύο διαφορετικά στοιχεία. Την ορθόδοξη
χριστιανική πίστη και την αρχαιότητα. Προσέφυγαν στον αρχαίο ελληνικό κόσμο προκειμένου να βρουν τον συνδετικό κρίκο που θα τους βοηθούσε να δημιουργήσουν τον μύθο της απελευθέρωσης. Συνειδητοποιώντας την ένδοξη καταγωγή τους εμφάνιζαν τον αγώνα κατά των Οθωμανών ως συνέχεια του πολέμου των αρχαίων Ελλήνων κατά των Περσών. Σε αυτό συνέτεινε και ο θαυμασμός των Δυτικών για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και η εμφάνιση εκείνη την χρονική περίοδο ανάμεσα σε λόγιους και περιηγητές της Δύσης των πολιτισμικών και λογοτεχνικών ρευμάτων όπως του Φιλελληνισμού, του κλασικισμού και ρομαντισμού, των οποίων εκπρόσωποι προσδοκούσαν στην αναγέννηση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού με την απελευθέρωση των Ελλήνων.
Οι επαφές με την πνευματική Γαλλία και τις αρχές του Διαφωτισμού και οι φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης δεν άφησαν ανεπηρέαστους τους Έλληνες λόγιους της εποχής. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον αγώνα της Εκκλησίας για τη διάδοση της ελληνικής παιδείας στην ύπαιθρο και για τη στήριξη της ορθοδοξίας θα καλλιεργήσουν τον Ελληνικό Διαφωτισμό. Πρόδρομος αυτής της νέας πολιτιστικής εικόνας θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Κοσμάς ο Αιτωλός, εκπρόσωπος του θρησκευτικού ουμανισμού, η έντονη δράση του οποίου επικεντρώθηκε στην ίδρυση σχολείων. Σημαντική υπήρξε η συνεισφορά του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος ενδιαφέρθηκε για τη φιλοσοφία μεταφράζοντας κείμενα του Βολτέρου και του Λόκ, αλλά και η συμβολή του Νικηφόρου Θεοτόκη ο οποίος διέδωσε τα ιδανικά του Γαλλικού Διαφωτισμού και έδειξε ενδιαφέρον για τις θετικές επιστήμες. Ακόμη ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, προασπιστής της σύγχρονης φιλοσοφίας και ο Δημήτριος Καταρτζής, οπαδός της φωτισμένης δεσποτείας, υποστήριξαν τη χρήση της δημοτικής γλώσσας. Ακόμη το έργο «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου Έλληνα, σύμφωνα με τον Βουρνά μπορεί να θεωρηθεί το ωριμότερο έργο του Διαφωτισμού. Όμως η δυναμική του ρεύματος του
Νεοελληνικού Διαφωτισμού έφτασε στο απόγειό της με δύο σπουδαίους άνδρες. Τον Ρήγα Φεραίο ή Βελεστινλή και τον Αδαμάντιο Κοραή.
Ο Ρήγας οραματίστηκε ένα ελεύθερο κράτος και ονειρεύτηκε την απελευθέρωση των Βαλκανίων και την ίδρυση μιας δημοκρατίας με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο. Προσπάθησε να κάνει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης με μεταφράσεις έργων και βιβλία που διεύρυναν τους πνευματικούς τους ορίζοντες. Τα έργα του όπως ο «Θούριος», το «Σύνταγμα» διαπνέονταν από ένα επαναστατικό και φιλελεύθερο πνεύμα. Στη «Χάρτα της Ελλάδος» αποτύπωσε την ακτινοβολία του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Ο Αδαμάντιος Κοραής με το συγγραφικό του έργο (Αδελφική Διδασκαλία, Άσμα Πολεμιστήριον, Σάλπισμα Πολεμιστήριον κ.α.) προέβαλε τη διεκδίκηση εθνικού κράτους και θέλησε να μεταδώσει τα ευρωπαϊκά πνευματικά επιτεύγματα στην Ελλάδα. Η τελική αποσαφήνιση των πολιτικών προσανατολισμών των υπόδουλων Ελλήνων συνδέθηκε με τον φιλελευθερισμό του Κοραή. Στόχος του ήταν η εθνική αφύπνιση και η ανάδειξη της ελληνικής ιστορίας, της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού. Υποστήριξε ότι η δημιουργία εθνικού κράτους άπτεται της παιδείας, της εθνικής συνείδησης και ότι συνιστά πολιτική πράξη. Επηρεασμένος από τις ιδέες του Μοντεσκιέ και του Κοντορσέ θεωρούσε ότι ο εκσυγχρονισμός της παιδείας και η απαλλαγή της ελληνικής γλώσσας από κάθε είδους ξένες επιρροές ήταν οι θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την επίτευξη της πραγματικής ελευθερίας.
Χαρακτηριστικό το σύνθημα του Κοραή «Δράξασθε παιδείας». Ο πατριωτισμός του Κοραή διαφαίνεται σε πολλά δοκίμια, ποιήματα και άλλα γραπτά του που στόχο είχαν την ανύψωση του ηθικού και του αγωνιστικού πνεύματος των Ελλήνων.
Εν κατακλείδι, για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό μπορούμε να πούμε ότι η βάση και η πηγή του υπήρξε ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και η έννοια που τον χαρακτηρίζει είναι η «μετακένωση», δηλαδή η μεταφορά και διάδοση των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής σκέψης στους υπόδουλους Έλληνες.
Ο αγώνας των Ελλήνων για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού ήταν το αποτέλεσμα και η κατάληξη μιας μακροχρόνιας διαδικασίας την οποία διαμόρφωσαν και προετοίμασαν πλήθος παραγόντων. Ο αγώνας για εθνική ανεξαρτησία υπήρξε το
σπουδαιότερο γεγονός στην Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας και η αφετηρία της δημιουργίας και αναγέννησης του ελληνικού κράτους. Ήταν ο αγώνας όπου επικράτησε το «εμείς» και όχι το «εγώ».
Ίσως στην εποχή μας το μήνυμα του τότε αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία να φαίνεται μακρινό και αποστασιοποιημένο από τα σύγχρονα κελεύσματα και τις νέες επιταγές. Όμως σε μια εποχή που η ανθρώπινη ελευθερία περιχαρακώνεται από ξένα συμφέροντα, από νέες και αλλότριες δυνάμεις και συχνά γίνεται αντικείμενο καπηλείας και εκμετάλλευσης, η μετουσίωση της ιστορικής γνώσης και η αξιοποίηση της πείρας του παρελθόντος είναι απαραίτητες ώστε να λειτουργήσουν ως μια σύγχρονη κοινωνική δυναμική που θα προσανατολίζεται στην προάσπιση της ελευθερίας και της ειρήνης. Σήμερα κατά την άποψή μου, είναι πιο επίκαιρο από ποτέ το παράδειγμα των αγωνιστών της επανάστασης οι οποίοι αποφάσισαν να καταθέσουν τη ζωή τους ως απλό ενέχυρο της ελευθερίας και στο fuit Graecia (η Ελλάδα υπήρξε) της μυωπικής και ανθελληνικής διπλωματίας του
Μέττερνιχ αντέταξαν το Graecia est (η Ελλάδα υπάρχει).