Γράφει ο Δημήτρης Θρακιώτης-Ιστορικός
Ο όρος «ταυτότητα» είναι πολυδιάστατος και πολύπλοκος, διότι επιτελούνται
διεργασίες τόσο σε επίπεδο ατόμου όσο και σε επίπεδο κοινωνίας. Ακόμη ο όρος
«ταυτότητα» προσδιορίζει τα επιμέρους στοιχεία ομάδων ή ατόμων, τα οποία
προσδίδουν μια συγκεκριμένη υπόσταση. Αποτελεί τον όρο μέσω του οποίου οι ομάδες
ή τα άτομα αυτά αυτοπροσδιορίζονται μέσω συγκεκριμένων ομοιογενών στοιχείων,
επιτυγχάνοντας συνάφεια των κοινών χαρακτηριστικών και τη διατήρηση των
τελευταίων από ενδεχόμενο κίνδυνο εξάλειψής τους. Παράγωγο στοιχείο της
ταυτότητας είναι ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου μέσω αυτής. Οι ταυτότητες δεν
αποτελούν σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία. Πρόκειται, κατά μια έννοια, για νοητικές
κατασκευές που διαμορφώνονται σταδιακά σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικές,
πολιτικές και ιστορικές συνθήκες..
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ
Ο άνθρωπος από τη γέννησή του και κατά τη διάρκεια της ζωής του αφομοιώνει
τα κοινωνικά πολιτιστικά στοιχεία τού περιβάλλοντός του και τα εντάσσει στη δομή
της προσωπικότητάς του με τη μορφή εμπειριών. Το σύνολο των αντιλήψεων,
πεποιθήσεων και συναισθημάτων του κάθε ατόμου απαρτίζουν την ταυτότητά του. Η
διαμόρφωση της ατομικής ταυτότητας επιτυγχάνεται σταδιακά με την ένταξη του
ατόμου σε κοινωνικές ομάδες και συνιστά θεμελιώδη ψυχική διεργασία. Το κάθε
άτομο επιδιώκει την ολοκλήρωση της σωματικής και ψυχοπνευματικής του οντότητας,
προσπαθεί να γίνει αποδεκτό για την ομοιότητά του και ταυτόχρονα να φανεί μοναδικό
μέσα στην ομάδα υπαγωγής. Επίσης έχει την ανάγκη να ανήκει σε ένα περιβάλλον, να
έχει μια ιστορική συνέχεια. Με αυτό τον τρόπο προσπαθεί να δημιουργήσει μια εικόνα
εαυτού και να της αποδώσει αξία μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο που εντάσσεται. Εδώ θα
πρέπει να αναφέρουμε ότι και η ύπαρξη συλλογικών ταυτοτήτων, όπως η θρησκευτική,
η εθνική, η γλωσσική, η ταξική, η φυλετική κ.α., με κάποιες από τις οποίες ο κάθε
άνθρωπος ταυτίζεται και με άλλες όχι, παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της
ταυτότητάς του. Το άτομο επιδιώκει την ομαλή ένταξή του και ταυτόχρονα την
2
απόκτηση της αυτοεκτίμησης και προσωπικής του ισορροπίας μέσα στην ομάδα από
την οποία εξαρτώνται οι προσωπικές ταυτίσεις.
Η ταυτότητα του κοινωνιολογικού υποκειμένου διαμορφώνεται και επηρεάζεται
από την αλληλεπίδραση του ατόμου με το κοινωνικό περιβάλλον, άρα το υποκείμενο
δέχεται τα εξωτερικά ερεθίσματα, μερικά από τα οποία οικειοποιείται σε σχέση με τα
υποκειμενικά αισθήματά του. Η ταυτότητα ενσωματώνει το υποκείμενο στο πλαίσιο
της δομής με αποτέλεσμα άτομο και κοινωνία να σταθεροποιούνται και να
ενοποιούνται ακόμη περισσότερο.
Στην εποχή μας οι συνεχείς δομικές και θεσμικές ανακατατάξεις συνέβαλαν στη
δημιουργία ενός μετανεωτερικού υποκειμένου, το οποίο δεν έχει σταθερή ταυτότητα
καθώς μεταβάλλεται συνεχώς. Σύμφωνα με τον Χάρβεϊ, οι κοινωνίες της ύστερης
νεωτερικότητας χαρακτηρίζονται από τη διαφορά ότι τέμνονται από διαφορετικές
κοινωνικές διαιρέσεις και κοινωνικούς ανταγωνισμούς που παράγουν διαφορετικές
ταυτότητες. Κατά το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα σημαντικές εξελίξεις αποτέλεσαν
σημεία σταθμούς που κατακερμάτισαν την ταυτότητα του ατόμου και το μετέτρεψαν
σε μετανεωτερικό. Οι σημαντικότερες ήταν όπως: Η θεωρία του μαρξισμού που
ουσιαστικά εξάλειψε κάθε έννοια ατομικής δράσης. Αν και αμφισβητήθηκε από
πολλούς, ωστόσο είχε σημαντική επίδραση στη σύγχρονη σκέψη. Η θεωρία του Φρόιντ
ανακαλύπτοντας το ασυνείδητο και το υπερεγώ στη βάση των οποίων επιτελούνται
διαχρονικές διεργασίες για τη συγκρότηση της ταυτότητας του υποκειμένου. Αυτό είχε
σαν αποτέλεσμα την ανατροπή του καρτεσιανού υποκειμένου «σκέφτομαι, άρα
υπάρχω». Η θεωρία του Γάλλου γλωσσολόγου Φερντινάν ντε Σοσίρ ο οποίος
υποστήριξε ότι το υποκείμενο έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί τη γλώσσα, που
είναι κοινωνικό και όχι ατομικό σύστημα, για να εκφράσει διανοήματα τοποθετώντας
τον εαυτό του σε ένα πλαίσιο κανόνων που προϋπάρχει. Άρα το υποκείμενο δεν μπορεί
να είναι δημιουργός της. Έτσι η ταυτότητα, όπως το ασυνείδητο, «είναι δομημένη ως
γλώσσα». Ακόμη η θεωρία του Γάλλου στοχαστή και ιστορικού Φουκό είναι
επηρεασμένη από την πειθαρχική εξουσία των ολοκληρωτικών καθεστώτων που
αναπτύχθηκαν κατά τον 19 ο αιώνα. Η πειθαρχική εξουσία έχει ως στόχο τον
αυστηρότερο έλεγχο της ζωής, της δράσης και της ηθικής του ατόμου, έτσι ώστε το
άτομο να απομονώνεται και να εξατομικεύεται. Επίσης το κοινωνικό κίνημα του
φεμινισμού κατά τον 20 ο αιώνα αμφισβήτησε τη διαλεκτική σχέση του ατόμου και της
κοινωνίας και πολιτικοποίησε την υποκειμενικότητα, την ταυτότητα και την
διαμόρφωσή της.
3
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ
Η δημιουργία των εθνικών κρατών κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα ήταν
αποτέλεσμα της ανάγκης επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας εθνών που κινδύνευαν
να χαθούν στα πλαίσια των μέχρι τότε πολυεθνικών αυτοκρατορικών συστημάτων,
καθώς και την ανάγκη για τη δημιουργία νέων γεωπολιτικών ορίων ανεξάρτητων
εθνικών κρατών μέσα από τις αρχές που διακήρυξε η Γαλλική Επανάσταση. Η
τελευταία διέδωσε στους λαούς την έννοια της αυτοδιάθεσης και της εθνικής
συνείδησης, δηλαδή του εθνικισμού που προσέλαβε διάφορες μορφές ανάλογα με τις
συνθήκες στις οποίες διαμορφώθηκε. Η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης, δηλαδή
της συνείδησης του «ανήκειν» σε ένα εθνικό σύνολο, με διαφορετική ταυτότητα την
εθνική ταυτότητα αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία ή έστω για τη
διατήρηση και την ενίσχυση ενός εθνικού κράτους.
Το πρώτο στοιχείο που θα πρέπει να αναφέρεται σε κάθε απόπειρα προσέγγισης
του θέματος της εθνικής ταυτότητας είναι το γεγονός ότι πρόκειται για ένα πολιτικό
κατασκεύασμα. Η εθνική ταυτότητα είναι προϊόν της εθνικιστικής ιδεολογίας και
χρησιμοποιείται πρωταρχικά για να κρατήσει ενωμένο κάτω από ένα σύνολο κοινών
στοιχείων ένα κατά κάποιο τρόπο ασύνδετο πλήθος. Δίνει νόημα και υπόσταση στους
φορείς της, τους προσφέρει ύπαρξη. Η εθνική ταυτότητα είναι το όχημα πάνω στο
οποίο ο εθνικισμός θέτει τους στόχους του και μέσω του οποίου ή στο όνομά του
επιδιώκει την επίτευξή τους. Το παράδοξο της εθνικής ταυτότητας είναι πως
δημιουργείται πείθοντας τα άτομα για την ιδέα ενός έθνους έχοντας ως στόχο τη
δημιουργία αυτού του έθνους. Η ύπαρξη δηλαδή του έθνους έπεται της ταυτότητας. Τα
στοιχεία που επιλέγονται για τη σύνθεση της εθνικής ταυτότητας έχουν μεγάλη
σημασία, γιατί αφενός είναι αποκαλυπτικά των κυρίαρχων αντιλήψεων για την έννοια
του έθνους, αφετέρου επιτρέπουν την ανάγνωση των συνεπειών αυτής της αντίληψης
σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Ασφαλώς η κατανόηση της εθνικής ταυτότητας
περνάει μέσα από την κατανόηση του έθνους. Το έθνος οφείλει να είναι ανεξάρτητο,
ώστε να προστατεύει την ιστορική ιδιαιτερότητα του πολιτισμού του. Ο τρόπος για να
επιτευχθεί αυτό είναι η εθνικοποίηση του παρελθόντος, ώστε να τεθεί στην υπηρεσία
της πολιτικής που υπαγορεύεται από τον διαχωρισμό των εθνικών πολιτισμών.
Παρά τη σύγχυση, από την έννοια του έθνους μπορούν να εντοπιστούν δύο
συλλογικές αντιλήψεις: η φυλετική, η οποία βασίζεται σε θεωρίες βιολογικής
συνέχειας και χρησιμοποιεί τα τεκμήρια της καταγωγής και του αίματος και η
4
πολιτισμική, η οποία βασίζεται σε κριτήρια όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η τέχνη, η
παιδεία αλλά και η ιστορία ενός τόπου. Η κατασκευή της εθνικής ταυτότητας από τον
πολιτικό εθνικισμό γίνεται με έναν τρόπο αυθαίρετο. Αυθαίρετο με την έννοια πως τα
στοιχεία πάνω στα οποία δομεί την εθνική ταυτότητα δεν είναι αντικειμενικά, ενώ
ασφαλώς γεννάται και το θέμα τού κατά πόσο μπορούν να υπάρξουν αντικειμενικά
στοιχεία τα οποία θα επιβεβαιώνουν τη φυλετική ή πολιτισμική ομοιογένεια ενός
έθνους. Ακόμη και οι αντικειμενικοί παράγοντες, παράγοντες δηλαδή οι οποίοι
μπορούν να διαπιστωθούν (γλώσσα, θρησκεία) σε αντίθεση με τους υποκειμενικούς
παράγοντες (ψυχολογικοί, συναισθηματικοί) δεν μπορούν να αποτελέσουν τεκμήριο
ομοιογένειας. Από την άλλη, ο πολιτικός εθνικισμός πολλές φορές δομεί την εθνική
ταυτότητα πάνω σε συνδυασμό φυλετικών και πολιτισμικών στοιχείων και
χαρακτηριστικών, γεγονός το οποίο καθιστά την κατανόησή της εξαιρετικά περίπλοκη.
Τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη του εθνικισμού συμβαδίζει με την ανάπτυξη
της μετανεωτερικής κοινωνίας, μιας κοινωνίας εγγράμματης, στην οποία οι γνώσεις, οι
πληροφορίες, οι ιδέες και τα συναισθήματα διαδίδονται πιο εύκολα και πιο μαζικά,
χάρη στην επαναστατική ανάπτυξη του διαδικτύου, των συγκοινωνιών, των
τηλεπικοινωνιών, στην τεράστια διάδοση των εφημερίδων και των βιβλίων και
γενικότερα στη μεγάλη ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Η συγκρότηση
εθνικών κρατών αντανακλά συγκεκριμένες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές
διεργασίες της νεότερης εποχής όπως τη δημιουργία συγκεντρωτικών,
γραφειοκρατικών κρατών, την εδραίωση μιας καπιταλιστικής και φιλελεύθερης
οικονομίας και την αστικοποίηση. Αυτές οι κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις
συμβάλλουν στην αλλοίωση των εθνικών ταυτοτήτων, αφού οι ταυτότητες
απομακρύνονται από τις συγκεκριμένες εποχές, τους συγκεκριμένους τόπους, τις
ιστορίες και τις παραδόσεις. Κατά την ύστερη νεωτερικότητα η οικοδόμηση της
εθνικής ταυτότητας έχει ως κύρια πηγή τον εθνικό πολιτισμό. Η εθνική ταυτότητα δεν
υπάρχει εκ γενετής, αλλά δημιουργείται και εξελίσσεται στο επίπεδο του εθνικού
πολιτισμού που παράγει έννοιες γύρω από το έθνος μέσω ενός συστήματος
πολιτιστικής αναπαράστασης. Η διαδικασία ταύτισης προϋποθέτει τη συμμετοχή του
ατόμου στην ιδέα του έθνους όπως αυτό αναπαρίσταται στην εθνική κουλτούρα και
ιστορία.
Σήμερα επικρατεί ένας έντονος προβληματισμός και μια φιλολογία σχετικά με
την απόδοση εθνικής ταυτότητας σε διάφορες μειονοτικές ομάδες αλλά και σε
περιοχές με μειονοτικούς πληθυσμούς. Η ενίσχυση της σημασίας των εννοιών
5
«πολιτισμός» και «έθνος» σε βάρος της έννοιας «κοινωνία» που παρατηρείται τα
τελευταία χρόνια επηρεάζει τις θεωρίες περί «ταυτότητας» μειονοτικών ομάδων και
στη συνέχεια, ως επακόλουθο αυτού, επηρεάζει τις πολιτικές αντιμετώπισης αυτών των
ομάδων. Για πολλές κυβερνήσεις ευρωπαϊκών κρατών η πολιτισμική ιδιαιτερότητα
ομάδων (ιδιαίτερα εκείνων που διαβιούν σε παραμεθόριες περιοχές) και η
συνυφασμένη με το φαινόμενο αυτό ανάπτυξη ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας
θεωρείται ότι μπορεί να αποτελέσει ένα πρώτο στάδιο ή πυρήνα ανάπτυξης μιας
εθνικής ταυτότητας. Έχοντας την άποψη αυτή, κυβερνήσεις αλλά και ισχυρές ομάδες
διακρίνουν στην ανάπτυξη και καλλιέργεια ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας ένα
κίνδυνο εμφάνισης αυτονομιστικών κινημάτων ή κινημάτων για την προσάρτηση
μέρους της επικράτειάς τους σε άλλες χώρες με το λαό των οποίων η μειονότητα έχει
κοινή πολιτισμική ταυτότητα. Η τάση αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τις
πολιτικές εξελίξεις σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες κατά τα τελευταία χρόνια.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έννοια της ταυτότητας κατέχει
κεντρική θέση στις κοινωνικές επιστήμες και ιδιαίτερα της κοινωνικής και
πολιτισμικής ανθρωπολογίας. Σχετικές μελέτες έχουν αναδείξει την πολλαπλότητα και
την μεταβλητότητα των κοινωνικών, πολιτικών, εθνοτικών και άλλων ταυτοτήτων των
κοινωνικών υποκειμένων. Σήμερα η ένταξη του ατόμου στις διάφορες κοινωνικές
ομάδες συνιστά την αναζήτηση της ταυτότητάς του με τους ομοίους του καθώς και τη
διερεύνηση της μοναδικότητας του. Εάν αυτή η διαλεκτική σχέση δεν είναι
λειτουργική, οι ταυτότητες θα καταστούν μονομερείς τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και
σε συλλογικό. Στο επίπεδο εθνικής ταυτότητας η αναζωπύρωση του εθνικισμού τα
τελευταία χρόνια αποτελεί τον βασικό πυλώνα της νεωτερικής και μετανεωτερικής
κοινωνίας και το βασικό σημείο συζήτησης για τη διαμόρφωσή της.