Γράφει ο Δημοσθένης Π. Δούκας
Η 27η Ιανουαρίου είναι μια ημερομηνία με ειδικό βάρος. Όχι μόνο για τις απανταχού εβραϊκές κοινότητες αλλά και για όλη την Ευρώπη, τον Δυτικό πολιτισμό, την ανθρωπότητα. Κι αυτό γιατί στις 27 Ιανουαρίου 1945 εισέρχεται στο εγκαταλελειμμένο από τους Γερμανούς Άουσβιτς μια περίπολος του στρατού της ΕΣΣΔ.
Το 2023 παράλληλα συμπληρώνονται 80 χρόνια από το Ολοκαύτωμα των ελληνοεβραικών κοινοτήτων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα, στην Πολωνία.
Μεταξύ αυτών και της ελληνοεβραικής κοινότητας της ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ.
Την βάρβαρη, δραματική και τερατώδη εξόντωσή της περιγράφει στα βιβλία του ο σπουδαίος ερευνητής και συγγραφέας ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ, στο παρακάτω απόσπασμα:
<<Στα 1888 εγκαθίσταται στο Δεδέαγατς ένας αριθμός Εβραίων, εμπόρων, τραπεζιτών, μεσιτών και εργατών, που επιχείρησαν άμεσα την ανοικοδόμηση σχολείου, όπως μαρτυρείται από τα αρχεία της Alliance Israelite Universelle. Στα 1898 στην πόλη κατοικούν ήδη 39 οικογένειες με 40 αγόρια και 45 κορίτσια σχολικής ηλικίας. Η Alliance
Israelite Universelle συγχρηματοδότησε την κατασκευή του εβραϊκού σχολείου της Αλεξανδρούπολης, καταβάλλοντας το 1/3 της συνολικής δαπάνης. Η κατασκευή του σχολείου ολοκληρώθηκε στα 1900. Εντούτοις, το εβραϊκό σχολείο της Αλεξανδρούπολης ήταν κοινοτικό, λειτουργούσε δηλαδή υπό την εποπτεία και με την οικονομική συνδρομή της Κοινότητας και δεν ήταν υπό την διεύθυνση – όπως τα σχολεία των γειτονικών πόλεων Κομοτηνής και Διδυμοτείχου – από την Alliance Israelite Universelle, με την οποία η συνεργασία διακόπηκε το 1906. Ο Β.Ριτζαλέος πιθανολογεί ότι η συμμετοχή της Alliance στην ανέγερση του σχολείου οφειλόταν στο Βαρώνο Χιρς, που ήταν και μεγάλος ευεργέτης της.
Oι Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης αναφέρονται ως παροικία, όρος που είναι προφανώς λανθασμένος, καθώς οι Αλεξανδρουπολίτες Εβραίοι ήταν μόνιμοι και ισότιμοι κάτοικοι της πόλης, ενώ βεβαίως στην πλειοψηφία τους ήταν Έλληνες πολίτες. Η Ισραηλιτική Κοινότητα Αλεξανδρούπολης, Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, όπως και οι υπόλοιπες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας, δεν είχε ανθηρά οικονομικά, αφενός διότι ήταν σχετικά ολιγάριθμη
και αφετέρου επειδή, όντας νεώτερη Κοινότητα, δεν είχε προλάβει να αποκτήσει προσοδοφόρα ακίνητη περιουσία, ώστε να μπορεί να συντηρείται με αυτάρκεια.
Προφανώς γι’ αυτό, τον Μάιο του 1930, επί τη ευκαιρία της επίσκεψης του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου στη θρακική πόλη, του υποβάλει υπόμνημα, με το οποίο ζητά την κρατική αρωγή για τη συνέχιση της εύρυθμης λειτουργίας της, ώστε να καλύψει «τα έξοδα συντηρήσεως της Συναγωγής και της μισθοδοσίας του Ραββίνου», αλλά και για να περιτειχίσει το νεκροταφείο της, «το οποίο παραμένον από μακρόν ετών εκτεθειμένον ευρίσκεται εν αθλία καταστάσει και παρουσιάζει όψιν αξιοθρήνητον.». Από το Υπόμνημα μαθαίνουμε ότι η Κοινότητα είχε συγκεντρώσει ένα σεβαστό ποσό για την περιτείχιση του κοιμητηρίου, και της υπελείπετο ποσό τριάντα χιλιάδων δραχμών περίπου, για το οποίο είχε ζητήσει να γίνει πρόβλεψη στον προϋπολογισμό του Δήμου, ο οποίος όμως είχε άλλες προτεραιότητες. Μαθαίνουμε επίσης ότι την περίοδο εκείνη Πρόεδρος της Κοινότητας ήταν ο Μ. Χάτεμ και γραμματέας ο Α. Μπεχάρ. Υπό την έννοια του Ν.Π.Δ.Δ., καίτοι βεβαίως προϋπήρχε ο νόμος 2456/1920 «περί Ισραηλιτικών Κοινοτήτων», η Ισραηλιτική Κοινότητα Αλεξανδρούπολης απέκτησε πλήρη νομική οντότητα μόλις στα 1938, υπό το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά. Ιδρυτικά μέλη της Κοινότητας αναφέρονται οι Μωϊς Χάτεμ, Αβραάμ Χάτεμ, Μωϊς Ματαλόν, Ισαϊα Αμπουλάφια, Σαμουέλ Εσκεναζή, Σαμουέλ Μέντα, Λέων Μητράνη,
Λέων Ματαλών, Ισουά Μπαλούλ, Αλμπέρτ Μπεχάρ, Αιμίλ Ματαλόν. Στο ΦΕΚ 408/31-10- 1938 (τεύχος Α’) δημοσιεύτηκε το διάταγμα «περί ιδρύσεως εν Αλεξανδρουπόλει Ισραηλιτικής Κοινότητος» και στο ΦΕΚ αρ. 271/5-7-1939 (τεύχος Α’) δημοσιεύτηκε το διάταγμα «περί επικυρώσεως του ιδιαίτερου Κανονισμού της Ισραηλιτικής κοινότητος .
Πρόεδρος αναφέρεται ο Μ. Χάτεμ και γραμματέας ο Α. Μπεχάρ. Παρά το ότι η Αλεξανδρούπολη ήταν μια νέα πόλη, οι ρυθμοί εκσυγχρονισμού της Εβραϊκής της Κοινότητας ήταν μάλλον αργοί, με συνέπεια να προκαλείται κριτική γειτονικών Κοινοτήτων, όπως της Ξάνθης. Μόλις στα 1924, ιδρύθηκαν 2 αδελφότητες, η Bikkur Holim, που
μεριμνούσε για τους ασθενείς, καθώς και ένας σύνδεσμος γυναικών, πρόδρομος τρόπον τινά της WIZO30.
Το ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ των Αλεξανδρουπολιτών Εβραίων.
Η Αλεξανδρούπολη, όπως και οι υπόλοιπες περιοχές της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας, γνώρισε το σκληρότερο πρόσωπο της ξενικής κατοχής στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κι αυτό βέβαια, επειδή την περιοχή κατέλαβε η σύμμαχος των Γερμανών Βουλγαρία, που έχοντας εδαφικές βλέψεις γι’ αυτή, έδειξε απύθμενο
ανθελληνικό μένος. Η βουλγαρική πολιτική χαρακτηριζόταν από προσπάθεια εθνικής αλλοίωσης της περιοχής με εποικισμούς Βουλγάρων και εκτοπίσεις Ελλήνων, σε συνδυασμό με το κλείσιμο σχολείων, την απαγόρευση χρήσης της ελληνικής γλώσσας, τα βασανιστήρια, τις λεηλασίες, τις δηώσεις. Οι Έλληνες Εβραίοι των περιοχών αυτών, διπλά διωκόμενοι, ήταν παγιδευμένοι χωρίς ελπίδα σωτηρίας Τα πρώτα αντιεβραϊκά μέτρα των Βουλγάρων συνιστούσαν την εφαρμογή φυλετικής νομοθεσίας για τους Έλληνες Εβραίους, όπως και για τους Βούλγαρους Εβραίους, που περιλάμβανε επαχθή φορολογία, δημεύσεις περιουσιών, περιορισμό μετακινήσεων, υποχρέωση να φορούν κίτρινο άστρο του Δαβίδ και χορήγηση ειδικών κίτρινων ταυτοτήτων, απαγόρευση άσκησης επαγγελμάτων, επισήμανση κατοικιών κ.λπ33. Ενώ την 26-8-1942 είχε συσταθεί η Επιτροπή Εβραϊκών Ζητημάτων (Komisarstvo za evreiskite vuprosi, ή ΚΕΒ, από τα βουλγαρικά αρχικά, εφεξής ΚΕΒ), με επικεφαλής τον δικηγόρο Αλεξάντερ Μπέλεφ. Στις 21-1-1943 έφθασε στη Σόφια ο ειδικός απεσταλμένος του Άιχμαν, ο Τεοντόρ Ντάννεκερ, Hauptsturmführer των SS, ο οποίος εξέθεσε τις γερμανικές αξιώσεις στον Αλεξάντερ Μπέλεφ, πρόεδρο της ΚΕΒ35. Στο μεταξύ ο πρωθυπουργός Μπογντάν Φίλοφ και ο υπουργός Εσωτερικών Πέταρ Γκαμπρόφσκι, φανατικοί αντισημίτες και οι δυο, έδωσαν εγγυήσεις στον Γερμανό πρέσβη σχετικά με την επικείμενη εκτόπιση, ενώ ο Ντάννεκερ μαζί με τον Μπέλεφ εργάστηκαν εντατικά για την οργάνωση της. Στις 23-2-1943 ο Μπέλεφ ξεκίνησε οδικώς από τη Σόφια για τα κατεχόμενα ελληνικά εδάφη, με τη συνοδεία του Γιαροσλάβ Καλίτσιν, τον οποίο είχε
διορίσει προϊστάμενο της επιχείρησης και του Ίλια Ντομπρέφσκι, επιθεωρητή της ΚΕΒ.
Στις 24-2-1943 , έφτασαν στην Αλεξανδρούπολη, όπου παρέμεινε ο Ντομπρέφσκι, για να τακτοποιήσει τις τελευταίες λεπτομέρειες της εκτόπισης. Όπως και στις άλλες πόλεις της βουλγαρικής ζώνης κατοχής, η επιχείρηση της εκτόπισης των Αλεξανδρουπολιτών Εβραίων άρχισε τη νύχτα της 3ης προς 4η Μαρτίου 1943. Παρά τον μικρό εβραϊκό πληθυσμό της Αλεξανδρούπολης, οι κατακτητές δεν άφησαν τα πράγματα στην τύχη τους.
Αντιθέτως είχαν οργανωμένο σχέδιο, σύμφωνα με την με αρ. 1819/1-3-1943 αυστηρά απόρρητη επιστολή, ώστε να μην ξεφύγει κανείς. Στις 4 το πρωί, αστυνομικές δυνάμεις, που προηγουμένως είχαν λάβει οδηγίες και καταστάσεις με τα ονόματα και τις διευθύνσεις των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης, ξύπνησαν τα θύματά τους με τη διαταγή να
ετοιμαστούν για αναχώρηση προς το εσωτερικό της Βουλγαρίας. Είναι πιθανόν, οι Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης να είχαν αντιληφθεί πως κάποια ενέργεια σε βάρος τους επρόκειτο να συμβεί, χωρίς όμως λεπτομέρειες για τον ακριβή χρόνο των μελλούμενων συμβάντων.
Είχαν άλλωστε ενημερωθεί ψευδώς ότι θα μεταφερθούν προσωρινά στο εσωτερικό της Βουλγαρίας, στα πλαίσια προσπάθειας καθησυχασμού και παραπλάνησής τους. Μαζί τους είχαν δικαίωμα να πάρουν αποσκευές μέχρι 40 κιλά για τους ενήλικες και 20 κιλά για τα παιδιά, καθώς και τα χρήματα και τα τιμαλφή τους. Υπεύθυνος της όλης επιχείρησης ήταν ο Αλεξάνταρ Ποπ Στεφάνοφ, αστυνομικός διευθυντής της περιοχής και ο Βούλγαρος επαρχιακός διοικητής της Αλεξανδρούπολης, που τελούσαν υπό τη διεύθυνση του προϊστάμενου της «επιχείρησης» Γιαροσλάβ Καλίτσιν. Τραγική ειρωνεία είναι ότι ο σιδηρόδρομος, γενεσιουργός αιτία και μοχλός της δημιουργίας του Δεδέαγατς και κατά συνέπεια της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αλεξανδρούπολης, απετέλεσε εφαλτήριο για τον χαμό της. Οι συλληφθέντες Α λ ε ξ α ν δ ρ ο υ π ο λ ί τ ε ς Εβραίοι τη μοιραία νύχτα της 3ης-4ης Μαρτίου 1943 ήταν 42 άτομα, που ανήκαν σε 12 οικογένειες και κατοικούσαν σε 11 σπίτια. Σε αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και 3 άτομα από τη Σαμοθράκη. Δύο ακόμη άτομα εξαιρέθηκαν της εκτόπισης, πιθανώς επειδή ήταν υπήκοοι ουδετέρων
χωρών. Στις 5 Μαρτίου, οι 42 συλληφθέντες Εβραίοι συγκεντρώθηκαν για να αποχωρήσουν από την Αλεξανδρούπολη, με την αμαξοστοιχία των 6:20 και προορισμό την Γκόρνα . Για την τύχη των 3 Εβραίων της Σαμοθράκης δεν υπάρχει αναφορά της ΚΕΒ και των βουλγαρικών τοπικών αρχών. έγινε με ειδική αμαξοστοιχία 20 βαγονιών. Μετά την Κομοτηνή, πρώτος σταθμός ήταν το Σιδηρόκαστρο (ΔεμίρΙσσάρ), διότι εκεί έπρεπε να γίνει υποχρεωτική αλλαγή αμαξοστοιχίας, καθώς υπήρχε ασυμβατότητα ανάμεσα στο ελληνικό και το βουλγαρικό σιδηροδρομικό δίκτυο, λόγω διαφοράς στο πλάτος της γραμμής. Στο Σιδηρόκαστρο, όπου έφτασαν στις 9:20 με την αμαξοστοιχία αρ. 92548, οι Εβραίοι της Αλεξανδρούπολης φορτώθηκαν σε ανοιχτά βαγόνια – Ντεκοβίλ – με
προορισμό αρχικά το Σιμιτλί, όπου θα γινόταν νέα μετεπιβίβαση σε βουλγαρικά φορτηγά τρένα προς την Γκόρνα Τζουμαγιά.
Τι απέγινε πίσω, στην αφεβραϊσμένη Αλεξανδρούπολη; Οργανωμένη εκποίηση εβραϊκών περιουσιών και δήμευση του εισπραχθέντος τιμήματος από τη βουλγαρική κυβέρνηση, που επίσης κατάσχεσε τους όποιους τραπεζικούς λογαριασμούς των Εβραίων, που «εγκατέλειπαν» τη Βουλγαρία. Δημόσιοι πλειστηριασμοί, αλλά και ιδιοποιήσεις από μέλη της ΚΕΒ, «νομιμοποιημένο» πλιάτσικο με τις ευλογίες των αρχών: αστυνομικοί, δικαστές, αξιωματούχοι της επιτροπής, κυβερνητικοί υπάλληλοι και άλλοι που αναμείχθηκαν στις κατασχέσεις, ωφελήθηκαν από τη λεηλασία και τις παράνομες πωλήσεις. >>